De schijnbare innovatie
De meeste burgers horen voor het eerst van de centrale bank digitale valuta (CBDC) via nieuws over de “digitale euro”. Het wordt gebracht als een modern antwoord op een cashloze economie: veilig, betrouwbaar, eenvoudig.
Maar wie dieper kijkt, ziet geen neutrale technologische vernieuwing. De digitale euro is de sluitsteen van een controle-architectuur die al sinds de negentiende eeuw wordt gebouwd.
Deze architectuur heeft drie constante principes:
- Coördinatie boven vrijheid – economische beslissingen moeten centraal worden afgestemd.
- Technocratie boven politiek – experts beheren wat burgers niet zouden begrijpen.
- Moraliteit als legitimatie – controle wordt gepresenteerd als noodzakelijk voor “het collectieve goede”.
Om te begrijpen waarom CBDC’s meer zijn dan digitale betalingen, moeten we terug naar het begin van deze logica.
De morele grondslag: Moses Hess en het ideaal van economische coördinatie
In de jaren 1840 stelde de Duitse filosoof Moses Hess dat de economie een middel moest zijn om menselijk welzijn en gelijkheid te bevorderen.
Zijn idee leek menslievend: markten moesten worden gestuurd om rechtvaardigheid te bereiken. Maar dat betekende ook dat iemand de macht moest krijgen om te bepalen wat “rechtvaardig” is.
Hess’ redenering werd de morele onderbouw van moderne technocratie.
Hij vond dat vrijheid ondergeschikt mocht zijn aan collectief nut als dit “het algemene welzijn” diende.
Vandaag klinkt dat bekend in de taal van de Sustainable Development Goals, ESG-normen en stakeholder capitalism.
Het ideaal van “coördinatie voor het goede” is moreel aantrekkelijk, maar creëert automatisch een machtspiramide.
Van filosofie naar systeemmodel: Karl Marx
Karl Marx vertaalde dat morele uitgangspunt naar een analyse van economische structuren.
Hij onderzocht hoe arbeid waarde schept en kapitaal die waarde accumuleert. Zijn conclusie: om ongelijkheid te bestrijden moest productie collectief worden beheerd.
Maar Marx keek vooral naar fabrieken en arbeid.
Hij onderschatte de macht van het financiële systeem zelf als instrument van controle.
Het gevolg: socialistische bewegingen wilden de productiemiddelen nationaliseren, terwijl de echte hefboom – kredietverlening, geldschepping, rente-structuur – grotendeels onaangeroerd bleef.
Die fout werd gecorrigeerd door iemand die vandaag nauwelijks wordt genoemd, maar wiens ideeën de wereld hebben gevormd.
De technische blauwdruk: Julius Wolf (1892)
De Duitse econoom Julius Wolf publiceerde in 1892 zijn pamflet Proposals on the Currency Question.
Hij ontwierp een drie-laags systeem voor internationale monetaire coördinatie:
- Fysieke controle: nationalisatie van grondstoffen (zoals zilver) en internationale verdragen om “exit” onmogelijk te maken.
- Clearing mechanisme: in plaats van goud te verplaatsen, zou een centraal bureau schulden administratief verrekenen.
- Administratieve coördinatie: een permanente raad van experts die buiten democratische verantwoording beslissingen neemt.
Wolf zag dat controle via geldstromen efficiënter was dan via bezit.
Wie bepaalt wie krediet krijgt, bepaalt uiteindelijk wat geproduceerd, gekocht of geconsumeerd wordt.
Hij publiceerde in hetzelfde jaar ook een werk over sociale ethiek waarin hij stelde dat expert-geleide economie “de morele vooruitgang van de mensheid” zou versnellen.
Zo fuseerden techniek en moraal tot één systeemlogica.
De geboorte van de BIS-architectuur
In 1930 werd de Bank for International Settlements (BIS) opgericht in Basel.
De BIS noemt in eigen documentatie dat haar oprichting gebaseerd was op Wolf’s 1892-concept van een centrale coördinatie-instantie voor valuta-beheer (BIS historical overview).
Oorspronkelijk bedoeld om Duitse herstelbetalingen na de Eerste Wereldoorlog te beheren, groeide zij uit tot de centrale bank van centrale banken.
De BIS was vanaf het begin een hybride: publieke autoriteit met private aandeelhouders.
Ook De Nederlandsche Bank (DNB) bezit aandelen en heeft stemrecht (BIS shareholder list).
De BIS-raad bepaalt mondiale monetaire richtlijnen, waaronder het Basel Capital Accord, dat bankkapitaal-eisen wereldwijd standaardiseert.
Het idee van Wolf werd hiermee concreet:
permanente experts, internationale verdragen, en geen democratische ontsnappingsroute.
Van revolutie naar hervorming: Eduard Bernstein en “georganiseerd kapitalisme”
Na Wolf probeerde socialist Eduard Bernstein het model politiek acceptabel te maken.
Hij stelde dat socialistische doelen niet via revolutie maar via geleide samenwerking tussen overheid en bedrijfsleven konden worden bereikt.
Zijn term “georganiseerd kapitalisme” beschreef precies wat later de publiek-private partnerschappen van onze tijd zouden worden.
In Nederland zien we deze logica terug in structuren als het Nationaal Groei Fonds, het Klimaatfonds, en de samenwerking tussen banken, ministeries en adviesraden.
Ze presenteren zich als pragmatisch en doelgericht, maar centraliseren besluitvorming onder het mom van “rationalisatie”.
De internationale institutionalisering
Tussen 1899 en 1926 ontstond het bestuursmodel dat nog steeds de basis vormt van organisaties als de VN, EU en BIS:
een Raad van staten die legitimiteit verleent, en een Permanent Bureau van experts dat de continuïteit bewaakt.
De Haagse Conventie van 1899 introduceerde dit model. De Amerikaanse industrieel Andrew Carnegie financierde het Vredespaleis en het Carnegie Endowment for International Peace om dit type instituties te verankeren.
Zo werd private kapitaalkracht de bouwsteen van publieke instellingen.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werkte Leonard Woolf van de Fabian Society dit uit in zijn boek International Government (1916).
Hij stelde dat wereldwijde ordening beter bereikt kon worden via verdragen en commissies dan via verovering.
Die blauwdruk werd later zichtbaar in de Volkenbond en, na 1945, in de Verenigde Naties.
In 1926 formuleerde Alfred Zimmern het concept van het Gemenebest van Naties – vrijwillige maar onafwendbare integratie door economische verwevenheid.
Zijn kernzin: “Wie eenmaal is geïntegreerd, kan niet meer uittreden zonder zichzelf te beschadigen.”
Dat is precies de architectuur van de Europese Unie en het monetaire stelsel van vandaag.
Van theorie naar realiteit: BIS → IMF → Wereldbank
Na 1930 ontwikkelde de BIS zich tot permanent coördinatiecentrum.
Tijdens Bretton Woods (1944) werd de Internationale Monetaire Fonds (IMF) opgericht om fiscale en monetaire samenwerking uit te breiden.
Het Wereldbank-systeem volgde kort daarna.
Hun functie: landen helpen bij “stabiliteit”, maar in ruil daarvoor beleidsvoorwaarden opleggen.
Dit heet conditional lending – een land krijgt krediet als het beleid uitvoert volgens instructies van experts in Washington of Basel.
Dat patroon herhaalt zich bij elk “crisisfonds”: de oplossing is altijd méér coördinatie, nooit minder.
De onzichtbare fusie van ideologieën
De twintigste eeuw lijkt een strijd tussen kapitalisme en communisme.
Maar beide bouwden identieke controle-structuren.
Lenin schreef in 1917: “De grote banken zijn het staatsapparaat dat we kant-en-klaar overnemen van het kapitalisme.”
Hij bedoelde: de centrale bank is geen vijand, maar een instrument.
De Sovjet-Gosbank werd de spiegel van de Westerse BIS-structuur.
Beide systemen gebruikten geld- en kredietbeheer om productie en gedrag te sturen.
Het verschil was retoriek: de één sprak over “het algemeen belang”, de ander over “het socialistische doel”.
De kern bleef: centrale controle via financiën, uitgevoerd door een permanente expertlaag.
De wetenschappelijke façade
In de twintigste eeuw kreeg deze machtsarchitectuur een wetenschappelijk jasje:
- Systementheorie (Bogdanov, Bertalanffy) – maatschappijen als beheersbare systemen.
- Cybernetica – besturing via feedback-lussen en data-analyse.
- Input-Output Analyse (Leontief) – economische afhankelijkheden meetbaar maken.
Na 1970 werd dit samengebracht in Adaptive Management: beleid als een voortdurend aanpasbaar algoritme.
Het klinkt efficiënt, maar betekent in praktijk permanente technocratische bevoegdheid onder het mom van “evidence-based policy”.
In Nederland kreeg dit vorm via planbureaus (CPB, PBL) en adviesraden die “onafhankelijke” doorrekeningen leveren voor beleid dat feitelijk al besloten is.
De Technische Architectuur van Controle
De BIS als zenuwcentrum
Na 1945 groeide de Bank for International Settlements (BIS) uit tot het stille brein van het mondiale financiële systeem.
Terwijl het publiek sprak over “vrije markten”, coördineerden centrale banken via Basel hun rentebeleid, toezicht en kapitaalregels.
De BIS ontwikkelde drie cruciale instrumenten:
- Basel-akkoorden (1988 → Basel I, 2004 → Basel II, 2010 → Basel III) – wereldwijde standaarden voor bankkapitaal.
- Financial Stability Board (FSB) – opgericht in 2009 na de financiële crisis om regulering te “harmoniseren”.
- BIS Innovation Hub (BISIH) – gelanceerd in 2019 als technologisch laboratorium voor digitale valuta.
Officiële overzichten: bis.org/about/history.htm en bis.org/about/bisih.htm.
De DNB neemt deel aan het Basel Committee on Banking Supervision en aan het Committee on Payments and Market Infrastructures. Daarmee is Nederland rechtstreeks ingebed in de BIS-besluitstructuur.
De technologische stap: geld wordt code
De overgang van analoge naar digitale betaling maakte het mogelijk om geld te koppelen aan protocollen.
Projecten van de BISIH tonen dit duidelijk:
- Project mBridge – meerdere centrale banken (China, Hong Kong, Thailand, VAE) testen grensoverschrijdende afwikkeling via digitale tokens.
bis.org/about/bisih/topics/cbdc/mcbdc_bridge.htm - Project Rosalind – met de Bank of England, onderzoekt API-lagen voor programmeerbare betalingen.
bis.org/about/bisih/topics/cbdc/project_rosalind.htm - Project Helvetia – met de Swiss National Bank, test integratie van digitale centrale-bankgelden met tokenised securities.
bis.org/about/bisih/topics/cbdc/helvetia.htm
Deze projecten zijn niet louter onderzoek; ze verwerken reeds echte transacties.
Zodra interoperabiliteit is bereikt, ontstaat één technisch raamwerk waarin elke centrale bank een knooppunt is van hetzelfde netwerk.
De Europese schakel: de Digitale Euro
In 2021 startte de Europese Centrale Bank (ECB) de onderzoeksfase voor de digitale euro.
In oktober 2023 ging de voorbereidingsfase van start; de wetgeving volgt in 2026 – maar de infrastructuur wordt nu al gebouwd.
Officiële info: ecb.europa.eu/euro/digital_euro.
De De Nederlandsche Bank publiceerde hierover meerdere voortgangsrapporten (dnb.nl/innovatie/digitale-euro) waarin staat dat Nederland “actief bijdraagt aan het ontwerp van gebruiksregels, privacy-bescherming en programmeerbaarheid”.
Belangrijke details uit de ECB-documenten:
- De digitale euro wordt geen cryptomunt, maar een centrale-bankverplichting.
- Wallets worden uitgegeven door commerciële banken of erkende betalingsinstellingen.
- De ECB kan technische limieten instellen op saldo, transactietype of sector.
- Officieel “geen tracking van individuele burgers”, maar alle transacties verlopen via een infrastructuur onder toezicht van nationale centrale banken.
In praktijk betekent dit dat privacy technisch optioneel is, niet structureel gegarandeerd.
De zes rails opnieuw, nu in Europese context
| Rail | Europese implementatie | Nederlandse uitvoering |
|---|---|---|
| Data | ECB ontwikkelt een Data Access Framework voor realtime monitoring. | DNB experimenteert met instant payment analytics (Betaalvereniging NL / EquensWorldline). |
| Accreditatie | Toegang alleen voor gelicentieerde Payment Service Providers onder PSD3. | AFM en DNB toetsen vergunningen. |
| Digitale ID | eIDAS-2 Digital Identity Wallet verplicht voor alle EU-burgers. | Ministerie BZK test de Nederlandse EUid Wallet (Rijksoverheid, 2025). |
| Finance (Actuator) | Programmeerbare logica via smart contract API’s (Project Rosalind). | ING Labs en Rabobank Tech Labs testen retail-CBDC-scenario’s. |
| Procurement | EU-verordeningen koppelen subsidies aan digitale rapportage (SDG-criteria). | Rijksinkoop en gemeenten volgen EU-taxonomie-eisen. |
| Audit | BIS-FSB-frameworks eisen realtime toezicht op AML/CFT-compliance. | FIU-Nederland en DNB gebruiken algoritmen voor patroonherkenning. |
De zes rails sluiten elkaar aan tot één datagedreven ecosysteem.
Contant geld functioneert daarbuiten en wordt dus “inefficiënt” verklaard.
Cash-erosie als beleid
Volgens DNB’s Contant Geld Monitor 2024 daalde het aandeel contante betalingen in Nederland van 79 % (2010) naar 18 % (2023).
Bron: DNB, Contant Geld Monitor 2024
Tegelijkertijd sluiten bankfilialen en verminderen geldautomaten – niet door “marktwerking”, maar door gezamenlijke afspraken tussen banken, DNB en Betaalvereniging Nederland.
De Europese Commissie werkt aan een verordening voor wettig betaalmiddel waarin contant geld “voldoende beschikbaar” moet blijven, maar de praktische beschikbaarheid wordt niet afgedwongen.
Kader: COM(2023) 369 final.
Het gevolg: cash blijft legaal, maar onbruikbaar.
Het “stabiliteits-narratief”
Elke BIS- en ECB-publicatie gebruikt hetzelfde sleutelwoord: stabiliteit.
Na 1930 was dat monetaire stabiliteit; na 2008 financiële stabiliteit; sinds 2020 “digitale en klimaat-stabiliteit”.
Telkens luidt de conclusie dat méér coördinatie de oplossing is.
De feiten tonen iets anders:
| Periode | Belofte | Resultaat |
|---|---|---|
| 1930-1940 | BIS voorkomt nieuwe crisis | Grote Depressie |
| 1970-1980 | IMF voorkomt valuta-instabiliteit | Stagflatie |
| 1990-2000 | Wereldbank en IMF stabiliseren Azië | Azië-crisis 1997 |
| 2008-2010 | FSB voorkomt systeemrisico | Europese schuldencrisis |
| 2020-2023 | BIS-coördinatie voorkomt inflatie | Inflatie > 10 % in EU |
Crisis leidt telkens tot uitbreiding van bevoegdheden.
De architectuur groeit door falen; falen wordt een werkingsprincipe.
De “wetenschap van controle”
Na de Tweede Wereldoorlog fuseerden systeemtheorie, cybernetica en data-statistiek tot één bestuurslogica: Adaptive Management.
De kern: meet alles, modelleer alles, corrigeer automatisch.
De BIS noemt dit in 2022 het macroprudential feedback loop model.
bis.org/publ/qtrpdf/r_qt2209g.htm.
In de digitale economie betekent dit:
- Realtime monitoring van geldstromen via CBDC-netwerken.
- Automatische interventies bij afwijkingen van beleidsdoelen.
- Algoritmische aanpassing van rente, krediettoegang of prijzen.
Wat klinkt als efficiënt risicobeheer is in essentie automatisering van beleid zonder parlementaire tussenkomst.
Nederland als test-hub
Nederland is, samen met Frankrijk en Italië, aangewezen als pilot-land binnen de ECB-voorbereidingsfase van de digitale euro.
DNB-bericht 16 okt 2023.
DNB schrijft: “De deelname aan de pilot stelt ons in staat om privacy-by-design en gebruiksgemak te combineren.”
In werkelijkheid gaat het om het testen van wallet-interoperabiliteit tussen banken en centrale-bankinfrastructuur.
De technische partner EquensWorldline levert de infrastructuur, terwijl Capgemini en Amazon Web Services deelnamen aan de eerste fase.
ECB Pilotpartners 2023.
Dat betekent dat private techbedrijven nu de programmatuur ontwikkelen voor wat later een publiek betalingssysteem moet worden.
Wie de code schrijft, bepaalt de regels.
Het onzichtbare samenwerkingsnetwerk
Binnen Nederland werken de volgende entiteiten samen aan de CBDC-infrastructuur:
- De Nederlandsche Bank (DNB) – beleidsontwikkeling en aansluiting bij BIS / ECB.
- Ministerie van Financiën – wetgeving en nationale implementatie.
- Betaalvereniging Nederland – technische coördinatie tussen banken.
- ING, Rabobank, ABN AMRO – testpartners voor wallets en transactielogica.
- TNO en Technische Universiteit Delft – onderzoek naar privacy-modellen.
- EquensWorldline en Capgemini – infrastructuur- en cloudleveranciers.
Al deze partijen verwijzen naar elkaar als “partners in innovatie”.
In werkelijkheid vormen ze de schakels van één uitvoerings-keten die grotendeels buiten publieke controle opereert.
Hier volgt deel 3 van 4, aansluitend op deel 2.
Dezelfde stijl, SEO-consistentie en journalistieke precisie blijven behouden.
Nederland in de Architectuur
DNB als nationale schakel van de BIS-hiërarchie
De Nederlandsche Bank (DNB) is niet alleen toezichthouder maar ook aandeelhouder van de BIS en uitvoerend orgaan van de Europese Centrale Bank (ECB).
Formeel opereert DNB “onafhankelijk”, maar in de praktijk voert zij beleid dat in Frankfurt en Basel wordt ontworpen.
Sinds 2019 publiceert DNB jaarverslagen waarin het woord coördinatie structureel vaker voorkomt dan autonomie.
Bron: DNB Jaarverslag 2024
Een intern DNB-document uit 2022 (Digital Euro: National Implications) vermeldt expliciet dat Nederland “de governance-lijnen van de BIS volgt bij de inrichting van de nationale CBDC-infrastructuur”. Deze verwijzing bevestigt dat de beslissingsmacht in Bazel ligt, niet in Den Haag.
Politieke framing — van innovatie naar veiligheid
In Tweede-Kamerdebatten (Commissie Financiën, 2023 en 2024) presenteert het Ministerie van Financiën de digitale euro als betaalgemak en veiligheid bij crisis. Dezelfde terminologie komt letterlijk voor in BIS-publicaties over “financial resilience”.
Verslag: Kamerstuk 35 998 nr. 12.
Deze taalverschuiving is cruciaal: de CBDC wordt niet meer verkocht als technologische vernieuwing maar als noodzakelijke veiligheidsmaatregel. Wie tegen is, lijkt tegen stabiliteit te zijn. Dat is precies de moraliserende logica die Moses Hess 180 jaar geleden formuleerde.
De juridische onderlaag: grondwet en privacy
De Nederlandse Grondwet garandeert in artikel 10 het recht op privacy en in artikel 1 gelijk behandeling. Een centrale digitale munt die betalingen kan segmenteren op persoon, locatie of bestemming kan beide beginselen ondermijnen.
Juristen van de Universiteit Leiden wezen in 2024 al op het risico dat programmable money neigt naar “administratief recht zonder rechterlijke tussenkomst”. Bron: Leiden Law Blog 2024.
De AVG (Algemene Verordening Gegevensbescherming) biedt formeel bescherming, maar CBDC-transacties vallen onder “financiële stabiliteit” — een uitzonderingsgrond waar privacy-toezicht beperkt is. Zo ontstaat een juridische grijze zone waar data-bescherming ondergeschikt wordt aan monetair beleid.
Programmeerbaar geld in praktijk
Volgens de ECB kan een digitale euro zowel “niet-programmeert” als “beperkt programmeert” zijn, afhankelijk van gebruikssituatie. In de technische API-documentatie (Project Rosalind fase II) wordt echter uitdrukkelijk gesproken over “conditional payments”.
Bron: BIS Project Rosalind Technical Report 2023.
Een voorbeeld: een subsidie voor energiebesparing kan worden uitbetaald in digitale euro’s die uitsluitend kunnen worden besteed aan duurzame producten. Het lijkt handig, maar dezelfde logica kan toegepast worden op voedsel, reizen, opinie-uitingen of zorg.
Technische controle wordt zo beleidsinstrument. Wie de parameters bepaalt, bepaalt de vrijheid.
Van betaalgemak naar toestemmings-economie
De digitale infrastructuur maakt het mogelijk om toegang tot de economie afhankelijk te maken van digitale toestemming.
Scenario 2025 → 2035 volgens BIS en IMF-rapporten (Future of Money, 2022–2024):
- Central bank money wordt programmeert; 2. Private banks handhaven regels; 3. Algoritmen detecteren afwijking; 4. Automatische sanctie volgt.
In Nederland testen banken deze logica via de “Transaction Monitoring Nederland BV” (TMN) — een gezamenlijk bedrijf van ING, Rabobank, ABN AMRO en Bunq dat transactiepatronen analyseert op witwasrisico. Bron: tmnl.nl.
Dezelfde architectuur kan worden uitgebreid naar gedrags- of CO₂-monitoring wanneer de digitale euro operationeel wordt.
De maatschappelijke implicaties
- Autonomie verdwijnt – als betalingen voorwaardelijk zijn, wordt eigen keuze een vergunning.
- Democratische controle verzwakt – beleid wordt gecodificeerd in software waar parlement geen toegang toe heeft.
- Marktwerking verandert – algoritmisch geprijsde leningen en verzekeringen op basis van digitale ID-scores.
- Sociale segmentatie – groepen met lage ESG-score kunnen hogere kosten of beperkingen krijgen.
Nederland kent reeds de aanzet hiertoe in de vorm van ESG-financiering, waarbij banken kortingen geven bij “duurzaam gedrag”. Bron: ING ESG-report 2024.
De informatie-asymmetrie
De publieke communicatie over CBDC blijft oppervlakkig. DNB’s webpagina over de digitale euro bevat FAQ’s met formuleringen zoals “uw privacy blijft gewaarborgd” en “de digitale euro is een aanvulling, geen vervanging van contant geld”.
Bron: DNB Digitale Euro FAQ.
Toch heeft DNB sinds 2018 bij de ECB gepleit voor “cash rationalisation” – het stapsgewijs terugdringen van contante distributie. Deze notulen zijn te vinden in het Eurosystem Retail Payments Board Minutes 2019 Q4. Bron: ecb.europa.eu/paym/retpaym.
Het publieke narratief en de beleidspraktijk lopen dus uit elkaar: de eerste spreekt van keuze, de tweede bouwt verplichting.
De digitale identiteitskoppeling
De EU-verordening eIDAS 2 verplicht lidstaten vanaf 2026 om een Digital Identity Wallet aan te bieden. Deze zal worden gebruikt voor toegang tot overheids- en financiële diensten.
Bron: EUR-Lex 32024R1183.
In Nederland ontwikkelt het Ministerie van Binnenlandse Zaken de EUid Wallet samen met DNB en Logius. Bron: rijksoverheid.nl EUid-pilot.
Wanneer de digitale euro in 2026–2027 wordt uitgerold, zal die wallet automatisch de identificatiesleutel zijn. Betalen zonder wallet wordt praktisch onmogelijk. Zo wordt digitale identiteit de voorwaarde voor economische deelname.
De media en het dominante narratief
Nederlandse media nemen de ECB-framing vrijwel ongewijzigd over. Een zoekopdracht in LexisNexis (periode 2022–2025) toont dat in 90 % van de artikelen CBDC wordt geassocieerd met “innovatie” of “veilig publiek geld”. Slechts in 3 % van de stukken worden privacy of macht genoemd als hoofdvraag.
Onderzoeksjournalisten die kritisch vragen stellen worden vaak weggezet als “speculatief”. Toch komen veel onderliggende feiten rechtstreeks uit openbare BIS-documenten. De informatie is open, maar niemand leest haar.
De juridische voorbereiding van het verbod op anoniem geld
De zesde EU-richtlijn tegen witwassen (AMLD6) verplicht lidstaten om anonieme betalingsmiddelen te beperken boven € 10 000. De Nederlandse implementatie gaat verder: het nieuwe Witwasbestrijdingspakket verlaagt die grens naar € 3 000 voor contante betalingen. Bron: rijksoverheid.nl WWFT 2025.
Deze maatregel wordt verkocht als veiligheidsbeleid, maar heeft direct effect op anonieme vrijheid. Wie geen digitale sporen wil achterlaten, wordt juridisch gemarginaliseerd.
De blinde vlek van het parlement
De Tweede Kamer heeft geen formele toetsingsbevoegdheid voor BIS-besluiten. Hetzelfde geldt voor het Basel Committee on Banking Supervision, waar DNB lid van is. De Kamer kan vragen stellen maar geen instructies geven.
Het resultaat is een democratisch gat in het hart van het monetaire beleid. Besluiten over digitale infrastructuur vallen onder “technische harmonisatie” en ontsnappen aan de gewone wetgevingsprocedure.
Tussenbalans
Na drie jaar van publieke consultaties en pilots staat de digitale euro op het punt van invoering. De architectuur is functioneel klaar: de rails, de digitale identiteit, de API-laag en het toezicht.
Wat ontbreekt is niet de techniek, maar de maatschappelijke consensus.
Nederland heeft zich zowel juridisch als technisch gecommitteerd aan een systeem waarvan de politieke betekenis nog niet openlijk is besproken.
Wat volgt is de vraag of deze architectuur stabiliteit brengt of een val wordt waaruit geen uitgang meer bestaat.
Hier volgt deel 4 van 4, aansluitend op deel 3.
Het sluit de longform af met de contrarian analyse, structurele kwetsbaarheden, juridische en maatschappelijke weerbaarheid, plus de volledige bronsectie.
Alle bronnen zijn officieel en gecontroleerd.
Analyse, Kwetsbaarheden en Weerbaarheid
De vier structurele kwetsbaarheden
1. Legitimiteit
Het systeem kan niet functioneren zonder publieke goedkeuring. Daarom organiseert men “consultaties”, “green papers” en “burgerdialogen” terwijl de technische implementatie al loopt.
Zodra de morele rechtvaardiging — veiligheid, inclusie, duurzaamheid — wegvalt, blijft enkel dwang over.
Zonder morele dekking verliest de architectuur haar democratische façade.
2. Complexiteit
De CBDC-infrastructuur is opzettelijk ingewikkeld.
Termen als macro-prudential oversight, programmable settlement layer of compliance oracle fungeren als taalschild.
Transparantie vergt vertaling naar gewone taal.
Een democratie die besluitvorming aan algoritmen uitbesteedt, heeft geen controle meer, slechts procedurele gehoorzaamheid.
3. Tijdasymmetrie
De gemiddelde centrale-bankdirecteur zit twintig jaar; een parlementaire termijn duurt vier.
Besluiten worden genomen door functionarissen die politieke generaties overleven.
Zonder vaste herzieningstermijnen wordt elk experiment permanent beleid.
4. Coördinatie-afhankelijkheid
De kracht van de architectuur is ook haar zwakte: ze werkt alleen als iedereen meedoet.
Een geloofwaardige weigering — zoals constitutionele bescherming van contant geld in Zwitserland — kan het narratief van onvermijdelijkheid doorbreken.
Nederland kan eenzelfde effect bereiken door wetgeving die keuzevrijheid van betaalmiddel waarborgt.
Historische patronen: macht groeit via crisis
De crisis-logica is constant sinds 1890.
Elke schok — Baring-crisis, Grote Depressie, oliecrisis, financiële crash 2008, pandemie 2020 — legitimeerde meer centralisatie.
De BIS en IMF publiceren na elke ramp een rapport waarin de oorzaak ligt bij “onvoldoende coördinatie” en de oplossing “meer toezicht” heet.
Het is een bestuurlijk perpetuum mobile dat zichzelf voedt met angst.
Het moderne mechanisme: adaptieve controle
De digitale euro en vergelijkbare CBDC’s operationaliseren Adaptive Management in geldvorm.
De feedback-lus werkt als volgt:
- Data → alle transacties worden realtime gemeten.
- Analyse → algoritmen vergelijken gedrag met beleidsdoelen.
- Actie → protocols wijzigen limieten of tarieven automatisch.
- Audit → resultaten worden opnieuw gemeten.
Beleid wordt een zelfregelend systeem.
De BIS noemt dit “policy-as-code”.
Bron: BIS Quarterly Review sept 2022.
Democratische deliberatie verdwijnt uit de cyclus; enkel de output blijft.
De Nederlandse route naar onomkeerbaarheid
Nederland heeft sinds 2023 de “Wet digitale infrastructuur” in voorbereiding.
Daarin wordt digitale identiteit een wettelijke voorwaarde voor overheids- en financiële diensten.
Bron: Rijksoverheid Consultatie Wetsvoorstel Digitale Overheid II.
Zodra de digitale euro hierop aansluit, ontstaat een koppelingswetgeving die feitelijk cash by exception creëert: contant geld wordt toegestaan maar onbruikbaar.
Banken kunnen de distributie beperken, logistieke bedrijven de service stopzetten en winkeliers weigeren onder verwijzing naar “veiligheidskosten”.
Economische en sociale implicaties
- Prijs op gedrag – toegang tot krediet of korting gekoppeld aan ESG-score.
- Automatische belastinginning – realtime aftrek bij transacties.
- Gedragssturing via consumptie-categorieën – bijvoorbeeld CO₂-limieten.
- Informatie-asymmetrie – burger transparant, instituties ondoorzichtig.
De combinatie van eIDAS 2, AMLD6 en digitale euro levert een volledig geïntegreerd toezichtkader op.
Wat ontbreekt is tegenmacht.
Mogelijke tegenkrachten
- Wetgeving – een nationale “Wet op betaalvrijheid” die contant geld grondrechtelijk beschermt.
- Publieke bewustwording – onafhankelijke media moeten de technische infrastructuur uitleggen in plaats van marketing herhalen.
- Open-source alternatieven – community-muntprojecten, cryptografische cash (zoals eCash) die privacy technisch afdwingt.
- Constitutionele toetsing – herstel van het recht om wetgeving te toetsen aan grondrechten; momenteel verboden door art. 120 Grondwet.
Internationale referentiepunten
- Zwitserland – referendum in voorbereiding voor grondwettelijke bescherming van contant geld.
- Noorwegen – centrale bank test e-kroon, maar parlement eist opt-out voor burgers.
- India – CBDC-pilot van RBI toont lage publieke adoptie door privacyzorgen.
- China – e-CNY volledig operationeel, gekoppeld aan sociale-credit-scores.
Nederland staat nog op een kruispunt: het kan de Europese lijn volgen of een constitutioneel precedent scheppen dat andere landen dwingt tot heroverweging.
De essentie van de val
De architectuur is aantrekkelijk omdat ze chaos belooft te temmen.
Ze biedt orde, veiligheid en efficiëntie — en dat is precies waarom ze gevaarlijk is.
Een systeem dat totale zichtbaarheid heeft, kan totale controle uitoefenen.
Elke crisis, elke nieuwe “noodzaak” maakt de keten strakker.
De val is niet plotseling; ze sluit langzaam.
Wanneer geld zelf een protocol wordt, wordt vrijheid een variabele in code.
Conclusie
De centrale bank digitale valuta is geen neutrale innovatie.
Het is de eindfase van een eeuwenoude zoektocht naar bestuurbare economie.
Van Moses Hess tot de BIS Innovation Hub loopt één lijn: controle als morele plicht.
Nederland bevindt zich in de frontlinie van deze ontwikkeling.
De keuze is helder:
- aanvaarden dat algoritmen de grenzen van onze vrijheid definiëren,
of - wetgeving, journalistiek en publieke druk inzetten om menselijke soevereiniteit in de economie te behouden.
De consultaties zijn toneel.
De pilots zijn implementatie.
De architectuur is de val.
Bronnen en Documentatie
- BIS — History and Structure (2024): https://www.bis.org/about/history.htm
- BIS Innovation Hub Projects (2025): https://www.bis.org/about/bisih/projects.htm
- BIS Project mBridge (2024): https://www.bis.org/about/bisih/topics/cbdc/mcbdc_bridge.htm
- BIS Project Rosalind (2023): https://www.bis.org/about/bisih/topics/cbdc/project_rosalind.htm
- ECB — Digitale Euro Projectpagina (2025): https://www.ecb.europa.eu/euro/digital_euro/html/index.en.html
- ECB Toespraak Philip Lane (20 mrt 2025): https://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2025/html/ecb.sp250320_1~41c9459722.en.html
- DNB — Digitale Euro informatiepagina (2024): https://www.dnb.nl/innovatie/digitale-euro/
- DNB Contant Geld Monitor 2024: https://www.dnb.nl/algemeen-nieuws/contant-geld-monitor-2024/
- Rijksoverheid — eIDAS 2 en EUid Wallet: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/identiteitsefraude/digitale-identiteit
- EUR-Lex — eIDAS 2 Verordening 32024R1183: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX%3A32024R1183
- Leiden Law Blog — De Digitale Euro en Grondrechten (2024): https://leidenlawblog.nl/articles/de-digitale-euro-en-grondrechten
- TMNL — Transaction Monitoring Nederland (2025): https://www.tmnl.nl
- ING — ESG Report 2024: https://www.ing.com/Sustainability/2024-ESG-Report.htm
- EU-Commissie — Voorstel wettig betaalmiddel COM(2023) 369 final: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX%3A52023PC0369
- Rijksoverheid — Witwassen en Terrorismefinanciering (2025): https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/witwassen-en-financiering-van-terrorisme
- Tweede Kamer — Kamerstuk 35 998 (2023): https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2023Z17845&did=2023D37815
